Шор черлердиң қайчылары

Мен 1995 чылдың 2007 чылға тӧӧнче пистиң қалыктың фольклорын пас чӧрчам. Ам шор ааларда ныбақтар, сарыннар оңнапчытқаннары ас қалбодурча. Тил оңнапчытқан улуғ апшыйлар, ӧрекеннер тарапчалар. Пойдаң, оол-қыстар шор тилин ундутчалар.

Улуғ кижилер айтчаңнар, алында пистиң черлерде маттап кӧп қайчылар полған полтур. Мен парчын черлеринде чӧркел, тӧрт ле қайчыба тоғаштым: (Рыжкин А.В., Напазаков А.П., Каучаков М.К., Таннагашев В.Е.). А.В. Рыжкин Шанаголда чатқан. Мен ааң тӧрт-пеш ныбақ, пасқам. А.П. Напазаков Чувашкада чатқан, ол маға эдоқ тӧрт ныбақ, ысперген. Ылар ийгелезибе қоораппардылар. Каучаков М.К. Междурченск теп,турада чатча, ам ол сарыннар пойы пасча, қыырғанарда сарнапча.

2007 чылда эңне қалғанчы, эңне улуғ қайчы шайға кирип, ӧлпарды. Ааң ады-тӧли: Таннагашев Владимир Егорович теп, полған. Маттап улуғ қайчы полған. Мен ааң 25 алыптығ ныбақ пазыбыстым. Чарым алыптығ ныбақты ол қомуспа, анаң қайлапкел ысперген. Ол аны кӧбӱзин Амзоров Прокопий Никаноровичтың уқтыр, қомус қағарға ааноқ ӱргенмалтыр.

Паштапқа алыптығ ныбақтарды Владимир Егорович тӧрт чаш полғанда уқтыр. Ол темнерде ылардың аалға маңзай эңне улуғ қайчыларды аккелтирлер. Силер уқкан поларзар ылардың аттарын: пир қайчының ады-маттап аттығ-шаптығ — Морошко (Напазаков Н.А.) теп, пашқазы — Акмет (Абакаев А.И.) полтур. Ылар Чувашкада чаттырлар. Қалғанчы «Ақ Қан» теп ныбағын Владимир Егорович маға 2003 чылда ысперген. По алып ныбақты ол эдоқ Н.П. Амзоровтың уқкан. Ол парчын қайчылар чилеп, қалганчы қайын алғыш сӧспе айткел ысқан:

Мени одуркел,
Уқкан чақшылардың
Чайаңнарьң мӧзӱк ползун,
Чаштарың узақ ползын! ...
...Узун теп, узаарбадым,
Қыска теп, қызаарбадым.
Уқкан-кӧрген шениме
Ааңма ыспердим.

Анаң пашқа Таннагашев В.Е. ӧске қайчылардың ныбақтарын уқтыр. С.С. Торбоковтың ныбақтарын эдоқ ол оңнапчытқан. Пойдаң темнерде ол аңнарга чӧртир, анда кӧп қайлаптыр: «... ныбақчы кижеге тағ ээзи кӧленча, теп!» С.С. Торбоков улуғ қатчы кижи полған, ол кӧп ныбақтар пойы пасқан. Ам ааң ныбақтарыба кер сӧстери Алтайба Хакасий черлеринде чатча. По С.С. Торбоков пасқан кер сӧстери:

1. Алыппа адышпа, кӱлӱкпе кӱрешпе, пайба марғышпа.
2. Чоқ кижи чоқта, пай кижи чоқ.
3. Қапчығайдьң қарағы чоқ.
4. Кӱскӱ атты кӱзеге пербес, часқы атты шаға мӱнер.
5. Қайа пағрынға қар чуқпас, Қалар чонунға мал чуқпас.
6. Кӧп сӧсте шын ас, ӱлгер сӧсте тӧгӱн (сын) чоқ.
7. Часқы тӧзепча, кӱскӱ толдурча.
8. Чағыс ағаш салғынаң қортуқ, чағыс кижи иштинең қортуқ.
9. Иженген тағда кийик чоқ.
10. Отпесте кеспе, уқпаста айтпа.
11. Тайызы чоқта — тағы чоқ, чени чоқта — чери чоқ.
12. Узун эдеқ азаққа оралар, узун тил миисте оралар.
13. Керсе сӧсти уғарға чақшы.
14. Ардаған аштың уну чабал. Эзрик кижиниң сағыжы чабал.

Л. Н. Арбачакова